Ρεαλιστικές προσωπογραφίες

Του  Στέλιου Λυδάκη

Καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης

στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Η απεικόνιση μιας ορισμένης προσωπικότητας από έναν καλλιτέχνη αποτελεί φαινόμενο των ύστερων φάσεων ενός πολιτιστικού κύκλου, ποτέ των πρώιμων. Αυτό οφείλεται στο ότι η προσωπογραφία προϋποθέτει τη μεγάλη “εικαστική εμπειρία”, αλλά προπάντων την “αναλυτική ευρύτητα”, που διεισδύει στον ψυχισμό του απεικονιζόμενου και ερμηνεύει την ιδιαιτερότητά του. Η προσωπογραφία λοιπόν δεν είναι, σε καμία περίπτωση, απλό αντικατόπτρισμα χαρακτηριστικών΄ είναι, προπάντων, η αποκάλυψη των εσώτερων αξιών που διαμορφώνουν μια ξεχωριστή προσωπικότητα. Σε αυτή την περίπτωση ο προσωπογράφος είναι κάτι παραπάνω από απεικονιστής΄ είναι ψυχαναλυτής και ερμηνευτής – διαφορετικά μένει στο επίπεδο του φωτογράφου.

Οι προσωπογραφίες των δασκάλων, όπως του Λύτρα, του Γύζη, του Γεωργιάδη, λες και αποτελούν αξεπέραστες πια κατακτήσεις, καθώς ύστερα από εκείνους μόνο σπάνια συναντάμε κάποια προσωπογραφία του επιπέδου τους. Σ’ αυτό φταίει η όλη αντιμετώπιση του ανθρώπου, σύμφωνα με την οποία, κυρίως μετά τους δύο παγκοσμίους πολέμους και τη φρίκη που προκάλεσαν, ο άνθρωπος αποκτά δαιμονική περισσότερο χροιά, που του αφαιρεί το μνημειακό μεγαλείο και τη μεταφυσική διάσταση. Για τον Λύτρα και τους ικανούς προσωπογράφους που ακολούθησαν, ο άνθρωπος ήταν ακόμα μια αξία, μια οντότητα και σχοινοβατεί μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας, που κατορθώνει με το ήθος και τη σκέψη του να αντιταχθεί στο χάος και στο μηδέν. Αυτό έκαναν όμως και οι ίδιοι οι δημιουργοί των σπουδαίων προσωπογραφιών.

Ο Λύτρας ωρίμασε και ολοκληρώθηκε αξιοποιώντας τις δυνατότητές του, τη μεγάλη παράδοση, τα διδάγματα της εποχής του. Έτσι, ήταν σε θέση να δει σε πλάτος και σε βάθος την ανθρώπινη προσωπικότητα και να αποκαλύψει το περιεχόμενό της. Και όντως, ο απεικονιστής του ανθρώπου, σαν μια σημαντική παρουσία, πρέπει να είναι σε θέση να συναισθάνεται τι είναι σημαντικό΄ πρέπει να είναι ο ίδιος σημαντικός. Γι΄αυτό, προσωπογραφώντας ο καλλιτέχνης την εικόνα ενός ορισμένου ανθρώπου, αυτοπροσωπογραφείται. Η μεγάλη προσωπογραφία εκφράζει τόσο την προσωπικότητα του απεικονιζόμενου όσο και του απεικονιστή.

(Η Καθημερινή- Επτά Ημέρες, Αφιέρωμα: Νικηφόρος Λύτρας, Κυριακή 14 Μαρτίου 1999, σελ. 21 & 24)